Ostatnimi czasy exlibris bardzo zyskał na popularności. Ale warto głębiej przyjrzeć się historii i znaczeniu tego znaku.
Czym jest ex libris? Jest to logo właściciela książki. Historia zaczyna się od praekslibrisu. Ten przodek ekslibrisu miał postać błękitnej fajansowej tabliczki z hieroglifami. Znaleziona była wraz z listami i papirusową „Księgą o sykomorze i oliwce”. Księga ta należała do faraona Amenophisa III i jej powstanie datowane jest na I w p.n.e. Obecnie ten praekslibris znajduje się w zbiorach Biblioteki British Museum w Londynie.
Następnie w średniowieczu powstał protoekslibris. Protoekslibrisy miały postać monogramów lub herbów rodowych właścicieli. Najstarszym zachowanym polskim protoekslibrisem był herb Bogoria znajdujący się na odwrocie pierwszej strony Biblii z 1373 roku. Ten rękopis należał do rektora Akademii Bolońskiej Jarosława Bogorii ze Skotnik. Obecnie Biblia znajduje się w zbiorach Biblioteki Katedralnej w Gnieźnie.
Drugim herbem który zaliczamy do pierwszych protoekslibrisów jest herb Szeliga. Zdobił on Brewiarz z XIV w. Kolejne ekslibrisy heraldyczne powstały w pierwszej połowie XV wieku. Były nimi Jastrzębiec, Nałęcz, Ciołek, Dembno.
Następnie protoekslibrisy przekształciły się w superekslibrisy. Był on wytłaczanym herbem lub monogramem na zewnętrznej stronie okładki. Większość XVI wiecznych ekslibrisów powstało w technice drzeworytu. W XVI wieku dzięki rozwojowi sztuki drukarskiej powstał ekslibris właściwy. Był on drukowany na kartce i wklejany do księgi.
Do Polski pierwszy exlibris trafił w 1516 roku. Wtedy to drukarz Hieronim Wietor wykonał pierwszy w Polsce exlibris dla biskupa Macieja Drzewickiego. Warto podkreślić, że Polska należy do czołówki w tworzeniu exlibrisów. Pierwsze miejsce zajmują Niemcy gdzie w 1470 roku powstał exlibris upamiętniający oddanie ksiąg do biblioteki przez mnicha Hildebranda Brandenburga.
Pierwszy znany exlibris dla księgozbioru publicznego powstał w 1597 roku. Był to znak wykonany dla Rady Miasta Gdańska.
Kolejne dwa wieki to był czas zmieniania się i ewoluowania wyglądu exlibrisów. Herby zaczęły wzbogacać się o tarcze i emblematy heraldyczne. Były one wspierane przez wizerunek lwów lub orłów. Zaczęły pojawiać się również wieńce laurowe. Wraz z oświeceniem wygląd exlibrisów stawał się coraz bardziej ozdobny. Zaczęło wykorzystywać elementy architektoniczne. Wstęgi z sentencjami i misternie upięte draperie. Wśród motywów przewodnich były także sceny religijne czy portrety.
W XVIII exlibris zaczął się zmieniać. Powstały pierwsze znaki przeznaczone do oznaczania zbiorów specjalistycznych. Powstawały exlibrisy związane z tematyką matematyczną, lekarską lub astronomiczną. W tym wieku powstały też pierwsze exlibrisy ślepe. Czyli grafiki które miały pozostawione miejsce aby własnoręcznie wpisać imię i nazwisko właściciela książki. Można było zauważyć duży wpływ nurtu rokoko na rozwój ekslibrisów. Zaczęły pojawiać się motywy roślinne, sceny rodzajowe i pejzaże.
XIX wiek przyniósł upowszechnienie się książek. Przestały one być symbolem wysokiego statusu, stały się bardziej dostępne. Nadal pełnił funkcję informacyjną o właścicielu książki ale forma graficzna zaczęła być nieograniczona.XX wiek natomiast stał się zalążkiem dla kolekcjonerów ekslibrisu. Poszukiwali oni dawnych znaków o walorach artystycznych i historycznych. Prócz tego, co ceniono, zaczęto też zamawiać exlibrisy z własnymi grafikami.
Największym zbiorem ekslibrisów na świecie może pochwalić się Biblioteka British Museum. W Polsce natomiast największe zbiory należą do Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, Biblioteka Jagiellońska, Biblioteka Publiczna m. st. Warszawy oraz Biblioteka Uniwersytecka im. Mikołaja Kopernika w Toruniu.
Jeżeli nie masz jeszcze swojego stempla ze wzorem exlibris, przygotowałam specjalnie dla Ciebie exlibrisy w formie karteczek do wklejenia do książki. Wystarczy kliknąć tu i zapisać się na newsletter 😉